Honderden Facebook-gebruikers hebben sinds eind februari een bericht gedeeld waarin wordt beweerd dat Oekraïne formeel niet bestaat als soevereine staat. Volgens het bericht heeft Oekraïne verzuimd zijn grenzen bij de VN te “registreren” en behoort het derhalve aan Rusland. De bewering is vals. Staten hoeven hun grenzen niet bij de VN te laten registreren. Zowel de VN als Rusland erkenden de onafhankelijkheid van Oekraïne in 1991.
Honderden Facebook-gebruikers hebben sinds eind februari een bericht gedeeld (hier, hier) waarin wordt beweerd dat Oekraïne formeel niet bestaat als soevereine staat. Tienduizenden zagen de beweringen ook op Telegram en Twitter. Soortgelijke berichten zijn ook verspreid in het Engels, Servisch, Nederlands, Japans, Grieks en Bulgaars. AFP weerlegde de beweringen eerst hier.
De beschuldigingen: In het bericht worden verschillende beweringen gedaan over de soevereiniteit van Oekraïne. Naar verluidt heeft voormalig secretaris-generaal van de Verenigde Naties Ban Ki-Moon in 2014 gezegd dat Oekraïne “sinds 1991 geen grensregistratie heeft aangevraagd”. Volgens het “Memorandum van Boedapest en andere overeenkomsten” zijn er “geen officieel erkende grenzen” van Oekraïne. Daarom bestaat de Oekraïense staat niet. Bovendien heeft Rusland nooit ingestemd met de huidige grensafbakening. Het grondgebied van Oekraïne is slechts “een administratief district van de USSR” waarover alleen Rusland kan beschikken.

Op sociale netwerken circuleren momenteel tal van berichten over de oorlog in Oekraïne, waarin valse of uit de context gerukte informatie wordt verspreid. AFP heeft reeds een video van vermeende Russische militaire vliegtuigen boven Oekraïne, het beeld van een vermeende luchtaanval op Kiev of deze verouderde beelden van Russische parachutisten weerlegd. AFP verzamelt hier fact-checks in de context van het Oekraïne-conflict.
Op 21 februari heeft de Russische president Vladimir Poetin de erkenning aangekondigd van de zelf uitgeroepen “volksrepublieken” Donetsk en Luhansk in Oost-Oekraïne. Op 22 februari heeft Poetin verduidelijkt dat de erkenning van de onafhankelijkheid betrekking had op de gehele districten Luhansk en Donetsk – en dus ook op het door Kiev gecontroleerde Oekraïense grondgebied. In zijn toespraak die dezelfde dag op de Russische televisie werd uitgezonden, ontkende Poetin dat Oekraïne een staat is en beweerde hij dat de Oekraïense staat geen historische traditie heeft. De berichten die momenteel op de sociale netwerken circuleren, ondersteunen en verspreiden dit relaas.
De beweringen zijn vals. De soevereiniteit van Oekraïne en zijn grenzen worden internationaal erkend – ook door Rusland. Dit wordt bewezen door verschillende internationale overeenkomsten die online kunnen worden geraadpleegd. Deskundigen op het gebied van internationale betrekkingen en internationaal recht hebben tegenover AFP eveneens bevestigd dat staten hun grenzen niet hoeven te registreren.
AFP heeft de verblijfplaats van de toenmalige secretaris-generaal van de VN Ban Ki-moons vastgesteld voor 7 april 2014 – de dag waarop de vermeende uitspraken over Oekraïne zouden zijn ontstaan. Volgens het rapport was Ban op die dag in Rwanda om een herdenkingsplechtigheid bij te wonen ter gelegenheid van de 20e verjaardag van de genocide in het Oost-Afrikaanse land. Verschillende internationale media hebben destijds over het bezoek bericht. De VN heeft de toespraak van Ban op haar website gepubliceerd. Hij heeft Oekraïne daarin niet genoemd.

In april 2014 escaleerden de spanningen in de regio Donbass in Oekraïne. Een maand later annexeerde Rusland de Krim. De situatie in Oost-Oekraïne hield ook de Verenigde Naties bezig. De VN heeft de notulen van een persbijeenkomst op 7 april 2014 in New York op haar website gepubliceerd. Daarin verklaart de plaatsvervangend woordvoerder van de secretaris-generaal van de VN, Farhan Haq, over de situatie in Oekraïne: “De secretaris-generaal is ernstig bezorgd over de instabiliteit in Oost-Oekraïne die in het weekeinde is toegenomen. Hij roept alle verantwoordelijke en invloedrijke actoren op de spanningen te verminderen en spoort de betrokkenen aan zich vreedzaam te gedragen om de situatie te verlichten”. De verklaring van Ban werd de volgende dag door de woordvoerder herhaald tijdens een soortgelijke bijeenkomst.
VN roept op tot eerbiediging van de grenzen van Oekraïne
Er is geen bewijs dat Ban Ki-moon op 7 april 2014 opmerkingen heeft gemaakt over de situatie in Oekraïne, zoals in de thans gedeelde postings wordt beweerd. Daarentegen zijn verklaringen van andere hooggeplaatste VN-vertegenwoordigers over het conflict van 2014 gedocumenteerd. Geen van hen trok de grenzen van Oekraïne in twijfel. In plaats daarvan riepen zij op tot bescherming van de soevereiniteit van Oekraïne tegen de Russische dreiging.
Op 1 maart 2014 zei toenmalig adjunct-secretaris-generaal van de Verenigde Naties Jan Eliasson dat de secretaris-generaal zijn oproep herhaalde om “de onafhankelijkheid, soevereiniteit en territoriale integriteit van Oekraïne volledig te respecteren en te beschermen”.
Op 19 maart 2014 zei Eliasson: “De secretaris-generaal blijft zich inspannen om de actoren aan te moedigen de situatie te deëscaleren, roept hen onvermoeibaar op om de dialoog aan te gaan, alsook om het Handvest van de Verenigde Naties te respecteren en de Oekraïense soevereiniteit en territoriale integriteit te beschermen.”
Op 13 april 2014 heeft de VN-Veiligheidsraad de ontwikkelingen in Oekraïne besproken. De vice-voorzitter van de Politieke Afdeling van de VN, Oscar Fernandez-Taranco, zei bij die gelegenheid: “De secretaris-generaal en de VN zijn vastbesloten de weg in te slaan van een vreedzame oplossing van deze verergerende crisis.”
Op 2 mei 2014 riep VN-secretaris-generaal Ban Ki-moon de partijen in het conflict op om “de soevereiniteit en territoriale integriteit van Oekraïne te respecteren”. Een dag later, op 3 mei 2014, herhaalde Ban deze oproep in een persbericht.
Op 8 mei 2015, ter gelegenheid van de 70e verjaardag van het einde van de Tweede Wereldoorlog in Kiev, zei Ban: “De Verenigde Naties en Oekraïne zijn sterke partners: Oekraïne is een stichtend lid van de Verenigde Naties en vandaag in zijn 24e jaar van onafhankelijkheid.”

Oekraïne en de Verenigde Naties
De historisch sterke banden tussen de VN en Oekraïne weerleggen verder de beweringen die in de thans gedeelde berichten worden gedaan. De voorloper van het huidige Oekraïne, de Oekraïense Socialistische Sovjetrepubliek, was in 1945 een van de stichtende leden van de VN. Het moderne Oekraïne is ook gekozen als tijdelijk lid van de VN-Veiligheidsraad, voor het laatst van 2016 tot 2017, en de voormalige Oekraïense minister van Buitenlandse Zaken Hennady Udovenko was tussen 1997 en 1998 voorzitter van de Algemene Vergadering van de VN.
Over het erkennen van staten of het trekken van grenzen zegt de website van de VN: “De Verenigde Naties zijn niet bevoegd om een staat of regering te erkennen. Als organisatie van onafhankelijke staten kan zij een nieuwe staat als lid toelaten of de legitimiteit van een nieuwe regering aanvaarden”.
Mira Kaneva, junior professor aan het Instituut voor Internationaal Recht en Internationale Betrekkingen van de Universiteit van Sofia in Bulgarije, bevestigde dit aan AFP per e-mail op 23 februari 2022. “Er bestaat niet zoiets als een registratie van grenzen,” schreef zij. “De erkenning van grenzen gebeurt door de ondertekening van een verdrag terzake dat de wil van de betrokken partijen weerspiegelt. De erkenning wordt van kracht door de ratificatie van deze overeenkomsten, niet door de registratie van een verdrag bij de Verenigde Naties,” verklaarde Kaneva.
“Grenzen worden niet geregistreerd bij de VN,” vertelde Stefan Oeter, hoogleraar internationaal recht aan de Universiteit van Hamburg, ook aan AFP in een e-mail op 4 maart 2022. “Ze zijn meestal in de loop van de geschiedenis vastgesteld en vervolgens op betwiste punten concreet vastgelegd door bilaterale overeenkomsten.” De grenzen van Oekraïne met Rusland en Wit-Rusland, zo zei hij, waren vroegere administratieve grenzen tussen de afzonderlijke deelstaten van de Sovjet-Unie (USSR).
“De overeenkomst van de opvolgerstaten bij de ontbinding van de USSR was soevereiniteit binnen de grenzen van de oude Sovjetrepublieken – en dit werd vele malen bevestigd in latere overeenkomsten, ook door Rusland,” legde Oeten uit. “Oekraïne is ook een stichtend lid van de VN en is sinds 1991 een erkende soevereine staat – zelfs Rusland heeft daar tot deze winter nooit aan getwijfeld, en zeker geen secretaris-generaal van de VN.”

Rusland heeft de onafhankelijkheid van Oekraïne verscheidene malen erkend
In de thans gedeelde berichten wordt beweerd dat Oekraïne “sinds 25.12.1991 zijn grenzen niet meer heeft geregistreerd”. Op die dag werd de USSR officieel ontbonden. Rusland had de onafhankelijkheid van Oekraïne toen al erkend. Op 1 december 1991 hadden de Oekraïners in een referendum met een overweldigende meerderheid gestemd voor onafhankelijkheid van de uiteenvallende USSR. De toenmalige Russische president Boris Jeltsin erkende de onafhankelijkheid van het buurland de volgende dag, meldde AFP:

De Facebook-posts beweren verder dat volgens het “GOS-verdrag […] het grondgebied van Oekraïne een administratief district van de USSR is”. De term GOS-verdrag verwijst in dit verband vermoedelijk naar de akkoorden van Belovezj van 8 december 1991 waarbij het Gemenebest van Onafhankelijke Staten (GOS) werd opgericht. Rusland, Oekraïne en Wit-Rusland sloten zich na het uiteenvallen van de USSR aaneen tot het GOS, en acht andere voormalige Sovjetrepublieken sloten zich na de definitieve ontbinding van de Sovjet-Unie bij de confederatie aan.
Op de GOS-website staat, naast een beschrijving van de historische ontwikkeling, een lijst van relevante GOS-documenten, waaronder de Overeenkomst inzake de oprichting van het Gemenebest van Onafhankelijke Staten. Artikel 5 van de overeenkomst bepaalt: “De Hoge Verdragsluitende Partijen eerbiedigen en erkennen de territoriale integriteit en de onschendbaarheid van de bestaande grenzen binnen de Gemeenschap”.

“De Russische president Boris Jeltsin erkende de onafhankelijkheid van Oekraïne in 1991,” vertelde David Marples, een professor in de Russische en Europese geschiedenis aan de Universiteit van Alberta in Edmonton, Canada, ook aan AFP per e-mail op 24 februari 2022. “De grenzen werden in 1997 opnieuw door Rusland erkend in een vriendschapsverdrag tussen Rusland en Oekraïne.” Dit vriendschapsverdrag van 31 mei 1997 werd ondertekend door Jeltsin en de toenmalige Oekraïense president Leonid Koetsjma. Artikel 2 luidt: “De Hoge Verdragsluitende Partijen erkennen wederzijds hun territoriale integriteit en belijden de onschendbaarheid van de tussen hen bestaande grenzen”.
Op 28 januari 2003 ondertekenden de twee buurlanden bovendien een grensverdrag. De VN heeft de bilaterale overeenkomst in 2016 geregistreerd. Het document beschrijft de exacte grensafbakening tussen Rusland en Oekraïne in gedetailleerde bijgevoegde kaarten.
Memorandum van Boedapest garandeert veiligheid Oekraïne
In de thans gedeelde berichten wordt ook verwezen naar het Memorandum van Boedapest: “Volgens het Memorandum van Boedapest en andere overeenkomsten zijn er geen grenzen van Oekraïne,” staat er. De overeenkomst zegt eigenlijk het tegenovergestelde. Het Memorandum van Boedapest van 5 december 1994 omvat veiligheidsgaranties in combinatie met de toezegging van Oekraïne om afstand te doen van zijn kernwapenarsenaal. De partijen, waaronder Rusland, komen in artikel 1 overeen “de onafhankelijkheid en soevereiniteit alsmede de bestaande grenzen van Oekraïne te eerbiedigen”. In artikel 2 verbinden de partijen zich ertoe “zich te onthouden van bedreigingen of van het gebruik van geweld tegen de territoriale integriteit of de politieke onafhankelijkheid van Oekraïne”.
Conclusie: de beweringen in de postings zijn onjuist. Oekraïne is een soevereine en internationaal erkende staat en een stichtend lid van de VN. De Verenigde Naties hoeven de grenzen van staten niet te registreren en kunnen dat ook niet. De buurlanden van Oekraïne, waaronder Rusland, hebben de territoriale integriteit en onafhankelijkheid van het land in verscheidene internationale overeenkomsten erkend. Dit blijkt uit de verdragsteksten en wordt op onafhankelijke wijze bevestigd door verschillende deskundigen op het gebied van het internationaal recht.