Als je een kind hebt, sta je ineens de gekste kinderliedjes te zingen. Maar heb jij je wel eens afgevraagd: ‘Wat sta ik nou eigenlijk precies te zingen?’

Het is een cliché; je krijgt een kind en je gaat opeens vol overgave kinderliedjes zingen. Ook al begrijpt het kind in kwestie er nog niks van – je kunt er net zo goed een beetje Johnny Cash ingooien – toch sta jij, zodra die oogjes wat langer open kunnen blijven, te hoofd-schouders-knie-en-tenen voor de wieg. Hopend op een lachje.

Hoezo, altijd ziek?

Nu is ‘Hoofd, schouders, knie en teen’ een redelijk makkelijk nummer. En ook bij ‘Klap eens in je handjes’ kan weinig misgaan. Maar de eerste keer dat je ‘Altijd is Kortjakje ziek’ inzette, vroeg jij je misschien af wat je in hemelsnaam aan het zingen was. Wacht, ze is dus altijd ziek? Altijd? Wat heeft ze? Dat is toch geen leuk kinderliedje?! En hoe kan ze dan weer beter zijn als ze op zondag naar de kerk mag? En, misschien wel de belangrijkste, wat is een boek vol zilverwerk eigenlijk?
Zo kun je misschien denken dat een ziekelijk meisje is dat zichzelf iedere zondag uit bed sleept, haar versleten zondagse jurkje aantrekt, haar haren in twee pluizige vlechten knoopt en met een veel te zwaar boek (want al dat zilverwerk) naar de kerk schuifelt om in de koude kerkbanken rillend te wachten tot ze weer naar bed mag. Een heus Charles Dickens verhaal dus.
Maar neen. Kortjakje is helemaal niet ziek maar dronken. Starnakel van de jenever. En misschien zelfs wel een hoertje.

Armoedig

Zoals – blijkbaar – gebruikelijk bij veel kinderliedjes die wij voor onze kinderen zingen, is ‘Kortjakje’ van origine een schunnig volkslied. De naam Kortjakje komt van ‘jakje’, een kledingstuk (‘bovenkleed’) voor vrouwen dat kortjakje werd, omdat de dame in kwestie waarschijnlijk armoedig gekleed ging. De eerste versie van het lied dat ergens begin 18de eeuw werd opgetekend, begon zo:
Kortjakje seer hups en fijn
Is de meeste tijd beschonken,
Kortjakje mag geen Brandewijn
Maer het moet Jenever zijn

Maar wie was Kortjakje?

‘Het meest waarschijnlijke is dat Kortjakje is gebaseerd op de 17de eeuwse Rachel Valderappus, een sekreetjuffrouw, een toiletjuffrouw, die wel een drankje lustte’, zei Jant van der Weg ooit tegen de Volkskrant. De Neerlandica schreef het boek Midden in de week maar zondags niet over de ware geschiedenis van Kortjakje, Berend Botje (die ging varen en nooit meer terugkwam), Jan Huigen (wiens ton in duigen viel) en consorten.
Was ze een prostituee? Van der Weg: ‘Op het oudste gevonden liedblaadje staat als titel: ‘Een nieuw lied van Kortjackje, oft leve en bedrijf van ene secrete vrou in dese stad, die so gaere de borrel had.’ Later zijn er varianten gemaakt waarin de zin ‘zondags als haar liefste komt, is ze weer gezond’, werd vervangen door ‘zondags ziet ze heer pastoor, daar spreidt zij haar beentjes voor’. Kortjakje stond bepaald niet hoog in aanzien, maar het is niet zeker dat zij als prostituee werkte.’

Onzinkarakter kinderliedjes

Prostituee of niet, door de jaren heen is Kortjakje in ieder geval van een arme, losbandige dronkenlap een ziek, gelovig meisje met een boek vol zilverwerk (een religieus boek met zilveren beslag en sluiting, aldus Wikipedia) geworden.
Waarom we tegenwoordig zingen wat we zingen, is nog steeds niet helemaal duidelijk. Maar dat het een onzinverhaal is, maakt voor kinderen niet uit aldus Van der Weg tegen de Volkskrant: ‘Doordat we de oorspronkelijke betekenis niet meer kennen, hebben veel van de liedjes een onzinkarakter gekregen. Ik denk dat dat kinderen wel aanspreekt; kleine kinderen zijn vooral gevoelig voor klankcombinaties.’

Het echte verhaal achter ‘In de Maneschijn’.
Het bekende kinderliedje kunnen we allemaal vrolijk meezingen. Sommige kennen er zelfs een dansje bij. Maar de huidige versie van ‘In de Maneschijn’ is helemaal niet zo vrolijk, zo blijkt…

In de Maneschijn

Van oorsprong zijn oude kinderliedjes vaak gedichten waar later liedjes van zijn gemaakt of volksliederen die in de loop der tijd door het gewone volk werden gezongen. De lieden beschreven een gebeurtenis, waren soms spottend of bevatten een waarschuwing. Dat laatste geldt voor de huidige versie van ‘In de Maneschijn’. Say what?

Queesten

Het liedje ‘In de Maneschijn’ waarschuwt meisjes om zich niet te laten verleiden door de queesters. Daar heb je waarschijnlijk nog nooit van gehoord, maar zo zit het:

Vroeger, als een jongen en een meisje van het platteland wilden trouwen, ging dat niet zomaar. Het meisje moest aantonen dat zij haar toekomstige man kinderen kon geven, en hij moest aantonen dat hij het gezin kon onderhouden. Als de jongen had aangetoond een gezin te kunnen onderhouden, kreeg hij verlof om met het meisje te vrijen. Nog een leuk weetje: hier komt ook het ‘verloving’ vandaan. Als het meisje tijdens de verloving zwanger raakte, zag iedereen erop toe dat de jongen ook daadwerkelijk met haar trouwde. Vanaf de verloving sliep het meisje in de opkamer (soort zolderkamer) met het raam op een kier. Tegen de buitenmuur stond een ladder en die was niet alleen bedoeld om de jongen makkelijk boven te krijgen, maar ook om de omgeving te informeren. Ook andere ongetrouwde jongens uit het dorp, als ze van dezelfde kerk waren, hadden het recht om na zonsondergang door het raam naar binnen te gaan. Ze mochten friemelen, maar moesten wel boven de dekens blijven liggen. Op die manier nam het meisje afscheid van haar jeugd en kon ze bovendien aantonen dat zij haar aanstaande man trouw zou blijven. Dit verschijnsel heet queesten.

De tekst

Zit je nog op je stoel? Dat is even schrikken, hè? Als je nu – met dit in je achterhoofd – de tekst leest, valt het al meer op zijn plek:

In de maneschijn, in de maneschijn klom ik op een trapje naar het raamkozijn.
Als het zonsondergang is komt de vrijer door het raam van de opkamer naar binnen.
En je waagt het niet, en je waagt het niet
Zo doet een vogel en zo doet een vis
Zo doet een duizendpoot die schoenenpoetser is

Bij deze tekst moeten we er iets dieper in duiken. Waag het niet! Ook vogels, vissen en duizendpoten komen via het raam naar binnen. De vogel in dit verhaal is een vreemdeling (vreemde vogel), vogelen betekent daarnaast ook ‘geslachtsgemeenschap hebben’. Een vis is een gelovige en een duizendpoot kan alles. Een duizendpoot die in werkelijkheid schoenpoetser is, is iemand met mooie praatjes.

En dat is één, en dat is twee en dat is dikke, dikke, dikke tante Kee
En dat is recht en dat is krom en dan draaien we het wieltje nog eens om

Vrijer met de vrijer (één) mocht, dat is recht. Vrijen met nog iemand (twee) mocht niet, dat is krom. Doe je het toch en raak je zwanger (dikke tante Kee), dan is de vrijer niet verplicht om met je te trouwen en gaat het kind naar de nonnen. Daar komt het zinnetje met de wiel vandaan. In een nonnenklooster was vaak een wiel in de muur gemetseld, daar konden kinderen anoniem te vondeling worden gelegd. Aan de buitenkant werd het kind in het wiel gelegd en vervolgens naar binnen gedraaid.

‘In de Maneschijn‘ waarschuwt meisjes dus om niet te lichtzinnig met mannen naar bed te gaan. En wij maar vrolijk meezingen.

Het echte verhaal achter ‘Twee emmertjes water halen’ is anders dan je had gedacht
Oké, dat kinderliedjes niet de onschuldige teksten zijn zoals we dachten, weet je misschien nu na het lezen van het echte verhaal achter ‘Altijd is Kortjakje ziek‘ en ‘In de Maneschijn‘ wel. Maar het houdt niet op: het echte verhaal achter ‘Twee emmertjes water halen’ is ook heel anders dan je had gedacht.
En dan bedoelen we écht anders. Het gaat namelijk helemaal niet over een waterput, maar over seks!

Twee emmertjes water halen

Komt ‘ie: volgens antropologe en schrijfster Marita de Sterck is Twee emmertjes water halen helemaal geen kinderlied van oorsprong. Het lied stond zelfs in 2008 in haar boek vermeld, tussen een selectie van 69 pikante Vlaamse volksliedjes.

De tekst

Twee emmertjes water halen
Twee emmertjes pompen
Meisjes op de klompen
Jongens op hun houten been
Rijd maar door mijn straatje heen

Uit dit eerste deel weten we dat er jongens en meisjes in het spel zijn. In het tweede deel zit veel beeldspraak.

Van je ras-ras-ras
Rijdt de koning door de plas
Van je voort-voort-voort
Rijdt de koning door de poort
Van je erk-erk-erk
Rijdt de koning door de kerk
Van je één, twee, drie!

Vroeger werden voor lichaamsdelen andere woorden gebruikt. Er wordt gezegd dat ‘straatje’ uit het stuk verwijst naar het ‘straatje’ tussen de benen van de meisjes op de klompen. De koning rijdt niet alleen door haar ‘straatje’ maar ook door haar ‘poort’ en bijbehorende ‘plas’. En hij gaat ‘door de kerk’, dat zou je kunnen zien als erin, in plaats van eruit.

Een andere betekenis

Je kunt de tekst dus dubbelzinnig opvatten, maar je kunt hem ook nog anders verklaren. Uit dezelfde tijd stamt namelijk een andere versie van Twee emmertjes water halen die in verband kan worden gebracht met Fransen en Napoleon:

Twee emmertjes water halen,
Twee emmertjes pompen,
Hoog op de klompen,

Anne Marie, Zeg ’t wie,
Buurman is verdronken

De versie zoals wij hem kennen stamt (vermoedelijk) uit het begin van de 19e eeuw. Toen Lodewijk Napoleon werd aangesteld als koning van Holland, werken er meerdere schetsliederen over zijn lichamelijke (hij liep mank) gebreken gezonden. Met dat gegeven kun je de woorden ‘de koning’ en ‘een houten been’ uit Twee emmertjes water halen ook in verband brengen met Napoleon. Er kan ook een verband worden gezien tussen de tweede strofe:

Van je ras-ras-ras
Rijdt de koning door de plas

Koning Lodewijk hielp eigenhandig mee de dijken met zandzakken te versterken in 1809 toen hele dorpen in de Betuwe te maken kregen met een overstroming.

Van je voort, voort, voort,
rijdt de koning door de poort

Dankzij de komst van de Fransen werd het vrijheidsbeginsel ingevoerd: iedereen kon te allen tijde door de poort een stad binnenkomen of verlaten.

Van je erk, erk, erk,
rijdt de koning door de kerk

De Fransen zorgden voor een scheiding van kerk en staat.